Zachowania komunikacyjne psów

Komunikacja kształtuje zachowania społeczne. Polega na przekazywaniu informacji między osobnikami. Do porozumiewania psy wykorzystują mowę ciała, dźwięk oraz zapach. Sygnały afiliacyjne i agonistyczne przekazywane są za pomocą zmysłu wzroku, jak również wykorzystywany jest dźwięk i zapach. Psy w bliskiej interakcji najczęściej porozumiewają się za pomocą mowy ciała. Komunikacja węchowa jest przydatna, kiedy psy znajdują się w danym miejscu jakiś czas po sobie.

Wyróżnia się dwie główne grupy sygnałów:

·         Afiliacyjne - zachęcające do nawiązania kontaktów, zmniejszające dystans

·         Agonistyczne - działania agresywne, unikowe, ucieczkowe, zwiększające dystans

Sygnały agonistyczne dzieli się dodatkowo na:

·         Sygnały grożące, dystansujące

·         Sygnały uspokajające

Większości sygnałów nie można przypisać do konkretnej kategorii. Sygnały dwuznaczne i konfliktowe są trudne do klasyfikacji.

Sygnały afiliacyjne

     

Sygnały afiliacyjne są to sygnały zachęcające do przyjaznych kontaktów. Wśród nich wyróżniamy np. sygnały zabawowe. Klasyczną postawą zachęcającą do zabawy jest ukłon-pies ugina przednią część ciała, a zad pozostaje w górze. Kichanie, dyszenie i celowo nieporadny chód lub szczekanie również mogą być zaproszeniem do zabawy.     

Przy mniejszym pobudzeniu pies jest zrelaksowany, ogon rozluźniony, spojrzenie jest miękkie, źrenice normalne, pysk lekko otwarty z odchylonymi do tyłu wargami.

Rugaas zalicza sygnały afiliacyjne do uspokajających.

 Sygnały grożące, dystansujące

Poza sygnałami uspokajającymi mającymi na celu zminimalizowanie strachu, stresu czy innych odczuć, które ostatecznie mogą prowadzić do sporu, wyróżniane są sygnały grożące. Pozwalają one na zachowanie odpowiedniego dystansu.  Do sygnałów dystansujących zaliczane jest: warczenie, szczekanie, pokazywanie zębów, kłapanie zębami w powietrzu. Komunikaty te są prezentowane jako ostateczne groźby poprzedzające atak. Pies najpierw wysyła sygnały uspokajające, które nasilają się wraz z rosnącym stresem, następnym etapem jest wykorzystanie sygnałów grożących, dopiero kiedy te sygnały zawiodą pies  może ugryźć.

Skłonność do prezentowania zachowań grożących jest uwarunkowana genetycznie, jest dziedziczna. Różne rasy psów wykazują różne progi reakcji, po przekroczeniu których  mogą zachować się agresywnie. Niektóre psy mają niski próg pobudzenia i często uciekają się do zachowań agresywnych, a inne mają wysoki próg przez co rzadko zostają sprowokowane. Na rysunku poniżej zostały przedstawione kolejne progi reakcji agresywnej. Wywołanie takiej reakcji mogą spowodować również pewne czynniki środowiska. Progowy model agresji to zjawisko, które nasila się w zależności od liczby i natężenia prowokacji. Podobne skutki mogą pojawić się w wyniku jednego silnego bodźca lub przy nagromadzeniu się kilku o słabym nasileniu. W zależności od usposobienia danego psa progi reakcji mogą mieć różne odstępy między sobą. Czynnikami prowokującymi mogą być wszystkie zjawiska, których pies się boi lub nie lubi. Do najczęstszych można zaliczyć: obcych ludzi, psy, dotyk czy różne dźwięki.

                                        

                                                Progowy Model agresji 

Wykazano, że psy zrównoważone, dysponujące silną psychiką, są mniej skłonne do prezentowania zachowań agresywnych, w przeciwieństwie do osobników nadpobudliwych o słabej psychice.

Hart i Hart przedstawili model sumarycznego zachowania się  poszczególnych ras psów i ich charakteru. Wyodrębnili trzy podstawowe kategorie: reaktywność (skłonność do wzmożonej reakcji na bodziec wywołujący emocje), agresywność oraz zdolność do tresury. Do poszczególnych cech przyjęto następujące poziomy: bardzo wysoki, wysoki, średni, niski i bardzo niski  (tabela 1).

Nie zawsze pies prezentuje w całości sygnały uspokajające i grożące. Zdarzają się przypadki, kiedy może ugryźć bez ostrzeżenia. Do takiej sytuacji może dojść, kiedy pies uzna, że nie ma czasu na prezentację jakichkolwiek sygnałów, a zagrożenie jest zbyt poważne. Często psy atakują bez ostrzeżenia, kiedy były karane za używanie sygnałów grożących lub nie przynosiły one żadnego skutku, a jedyną wzmocnioną strategią był atak. Do wybuchu niekontrolowanej agresji może też dojść u psów z zaburzeniami centralnego układu nerwowego. Występują też rasy psów, które w wyniku świadomej selekcji nigdy nie informują o swoich zamiarach. Należą do nich psy stworzone do walk czy też psy stróżująco – obronne.

Tabela 1. Ocena zachowania się psa na podstawie 13 cech (Hart i Hart 1985)

Grupa	Kategorie			Rasy
	Reaktywność	Agresywność	zdolność do tresury
1	Wysoka	Średnia	niska	lhasa apso, pomeranian, maltańczyk, cocker spaniel, boston terier, pekińczyk, beagle, yorkshire terier, wyżeł weimarski, mops, seter irlandzki
2	bardzo niska	bardzo niska	niska	buldog angielski, bobtail, elkhound, bloodhound,basset hound
3	Niska	Wysoka	niska	samojed, alaskan malamute, husky syberyjski, bernardyn, chart afgański, bokser, dalmatyńczyk, dog niemiecki, chow-chow
4	Wysoka	Średnia	bardzo wysoka	owczarek szetlandzki, shih-tzu, pudel miniatura,pudel toy, pudel standard, bichon frise, Springer spaniel, welsh corgi
5	Niska	Niska	wysoka	labrador retriever, vizsla, pointer, nowofundland, chespeake bay retriever, keeshound, owczarek szkocki, golden retriever, owczarek australijski
6	bardzo niska	bardzo wysoka	bardzo wysoka	owczarek niemiecki, doberman, rottweiler, Akita
7	Wysoka	bardzo wysoka	średnia	foksterier, terier szkocki, airedale terier, cairn terier, west highland white terier, silky terier, sznaucer miniatura, chihuahua, jamnik

  Sygnały uspokajające

Bardzo ważne w komunikacji psów są sygnały uspakajające. Psy używają ich w celu zapobiegania konfliktom, w interakcjach  z psami czy też z ludźmi. Mają one informować o pozytywnym nastawieniu i braku złych zamiarów. Pomagają również w uspakajaniu samego siebie w stresujących warunkach, osłabiają stres i niepokój.

O’Heare wyróżnia sygnały uspakajające bierne i czynne. Bierne sygnały polegają na przyjmowaniu  pozycji leżącej, a co za tym idzie odsłanianiu brzucha. Uszy są położone, a ogon znajduje się między nogami. Zdarza się również oddawanie moczu. Aktywne sygnały natomiast polegają na przyjmowaniu  przez psa pozycji skulonej, tak aby wydawał się jak najmniejszy. Ogon i uszy są w takiej samej pozycji jak przy sygnałach biernych. Pies może lizać fafle drugiego psa. Prawdopodobnie jest to przekształcone zachowanie szczenięce, podczas którego szczenię domaga się pożywienia. Pies używa aktywnych sygnałów uspokajających podczas powitania z innymi psami lub w przypadku sytuacji zwiastującej konflikt, gdzie doszło do niezrozumienia sygnałów.

  Lizanie fafli                                                     

Rugaas wyróżnia około 30 sygnałów uspokajających, przy czym niektóre  mają dwojakie znaczenie, a niekiedy wykorzystywane są w innych celach.

Odwracanie głowy jest krótkim sygnałem. Pies na chwilę odwraca głowę w innym kierunku lub kręci nią raz w jedną raz w drugą stronę. Taki sygnał często stosowany jest w sytuacjach niekomfortowych. Większość psów nie lubi być noszona na rękach czy przytulana przez ludzi. Odwracając głowę pokazuję swoje niezadowolenie. Jednocześnie z tym sygnałem pies może mrugać lub spoglądać  na boki. Sygnalizowanie oczami jest wykorzystywane głównie w momencie, gdy pies nie ma możliwości swobodnego ruchu lub gdy znajduje się w obliczu poważnego zagrożenia wymagającego zastygnięcia w bezruchu.  Z kolei przymykanie powiek powoduje łagodnienie spojrzenia.

Mocnym i czytelnym sygnałem jest odwracanie się bokiem lub tyłem.  Stosowany jest w przypadku, gdy inne, słabsze sygnały zawiodły. Dorosłe osobniki często odwracają się tyłem do niesfornych szczeniąt. Bardzo popularnym sygnałem autouspokajającym i wysyłanym innym psom oraz ludziom jest oblizywanie nosa szybkimi ruchami. Często jest on spotykany u psów na zdjęciach, ponieważ fotografowanie jest dla zwierząt stresujące. Podobnym sygnałem, równie często wykorzystywanym jest ziewanie.

Oblizywanie się

Powolne ruchy działają uspokajająco. Psy zwalniają kroku widząc innego osobnika. Przy powitaniach poruszają się bardzo powoli, aby nie spowodować konfliktu. Sygnał ten stosowany jest głównie przy agresywnym przywoływaniu psa przez właściciela lub wydawaniu komend podniesionym głosem. W zależności od sytuacji mogą też zatrzymać się w bezruchu, położyć lub usiąść. Wzmocnieniem efektu przy siedzeniu jest odwrócenie się tyłem. Kładzenie się natomiast należy do najsilniejszych sygnałów uspokajających, wykorzystywane przez psa często znajdującego się wysoko w hierarchii. Psy zmęczone intensywną zabawą kładą się, uspokajając w ten sposób pozostałe. Podchodzenie po łuku jest kolejnym sygnałem uspokajającym oraz pewną formą okazania grzeczności. Psy witając się prawie nigdy nie podchodzą  na wprost do siebie. Mogą to czynić tylko psy, które dobrze się znają. Jednak nawet takie osobniki przy podejściu na wprost wysyłają wiele innych sygnałów, zapewniając o pokojowych zamiarach.

Podchodzenie po łuku

Kolejnym sygnałem uspokajającym jest wąchanie podłoża. Stosując ten sygnał pies wącha ziemię przez dłuższy czas w jednym miejscu lub zbliża nos ku ziemi, by za chwilę podnieść go do góry. Mimo, iż z pozoru jest zajęty, uważnie obserwuje co się dzieje dookoła niego. O’Heare  zalicza ten sygnał również do zachowań przerzutowych. Takie zachowanie występuje w przypadku wewnętrznego konfliktu, kiedy pies nie wie czy podejść czy zastosować unik. W wyniku stresu lub braku możliwości rozwiązania sytuacji konfliktowej, pies może prezentować zachowania oderwane od kontekstu sytuacyjnego. Ciekawym sygnałem jest rozdzielanie: w celu zapobieganiu konfliktom psy wchodzą pomiędzy osobniki uspokajając je w ten sposób. Ten sygnał jest często błędnie interpretowany jako przejaw zazdrości. Machanie ogonem również może być mylne. Nie zawsze ta czynność wyraża zadowolenie. W sytuacjach stresowych machanie ogonem ma na celu uspokojenie drugiego osobnika i poinformowaniu o przyjaznych zamiarach.

O’Heare  niektóre sygnały uspokajające opisane przez Rugaas zalicza do sygnałów odcinających. Należą do nich: odwracanie głowy i ciała, unikanie kontaktu wzrokowego oraz zachowania świadczące o stresie takie jak: oblizywanie się, ziewanie i wąchanie podłoża. Zachowania te przerywają interakcję między psami i jednocześnie zmniejszają  pobudzenie. Sygnały odcinające nie ujawniają pozycji psa w przeciwieństwie do uspokajających, służą jedynie do zrelaksowania osobników.

  Rytuały powitalne

Rytuały powitalne są stosowane do  przekazania swoistych informacji przy spotkaniach obcych  psów czy też po krótkiej rozłące. Psy upewniają się w ten sposób o swoich relacjach. Przy powitaniach najczęściej wykorzystywane są sygnały uspokajające, które wyciszają agresję. Wyróżnia się trzy rodzaje powitań: twarzowo–językowe, genitalne oraz pachwinowe. Wzorce zachowań przy spotkaniach nie są sztywne.  Można jednak często zaobserwować podchodzenie po łuku. Po obwąchaniu psy mogą prezentować zachowania zabawowe lub przejść do innych zajęć. Psy mniej przyjazne mogą prezentować zachowania agresywne. W tym wypadku drugi pies może stosować różne sygnały uspokajające lub również zaprezentować zachowanie agresywne. W celu zastraszenia mogą położyć głowę lub łapę na grzbiecie drugiego psa.

W powitaniach człowieka z psem mogą występować różne warianty zachowań. Pies przyjaźnie nastawiony będzie wymachiwał ogonem. Może ocierać głowę o człowieka, skakać, lizać twarz. Pies ostrożny i zdystansowany najprawdopodobniej nie podejdzie. W obawie przed reakcją awersyjną może podejść wolno, trzymając nisko głowę i kładąc uszy po sobie.